Κατά την διάρκεια της υγειονομικής κρίσης, πολλές φορές έχουμε ακούσει πως τίποτα δεν θα είναι ίδιο πλέον στην ζωή μας. Η αλήθεια είναι πως, ενώ όλοι σχεδόν έχουμε υιοθετήσει την τοποθέτηση αυτή, δεν αντιλαμβανόμαστε την πραγματική της διάσταση, τουλάχιστον όσον αφορά στην επαγγελματική ζωή. Δικηγόροι διαμαρτύρονται για επιδόματα και συνθήκες, λογιστές για υπέρμετρες υποχρεώσεις και επιδόματα, αυτοκινητιστές για τους επιβάτες, ηθοποιοί και καλλιτέχνες για εκδηλώσεις που δεν θα πραγματοποιηθούν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Στον χώρο του τουρισμού δε, όλοι ψάχνουν μια ελπίδα. Μια κουβέντα – στήριγμα, πως δεν θα πάει χαμένη ολόκληρη η σεζόν. Και τα παράπονα και οι διαμαρτυρίες και οι κλαδικές διεκδικήσεις όλων είναι απολύτως δικαιολογημένες και εύλογες. Έχουν όλοι δίκιο, μόνο που το δίκιο αυτό αναφέρεται σε μια άλλη πραγματικότητα και όχι σε αυτήν που ζούμε.

Η αλήθεια είναι πως μέχρι τώρα έχουμε βιώσει τις προσωπικές, συναισθηματικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης. Δεν έχουμε βιώσει τις οικονομικές επιπτώσεις, πολύ απλά γιατί δεν ήμασταν οικονομικά ενεργοί. Κατά τη διάρκεια της καραντίνας, η κατανάλωση είχε μειωθεί και αφορούσε κατά κύριο λόγο σε είδη διατροφής. Όλες οι υπόλοιπες συνήθεις δαπάνες είχαν περιοριστεί, όπως είχαν περιοριστεί και οι πληρωμές φόρων, δανείων και εξόδων μετακίνησης και βέβαια τα περισσότερα μεταβλητά έξοδα των επιχειρήσεων καθώς και οι μεταχρονολογημένες επιταγές. Με την έναρξη της οικονομικής δραστηριότητας και της εκ νέου ενεργοποίησης των δαπανών αυτών θα αρχίσει να παρουσιάζεται το μέγεθος των οικονομικών επιπτώσεων.

Επιπλέον, η περίοδος που διανύουμε είναι η χειρότερη, καθώς βρισκόμαστε ήδη στον Μάιο και υπό κανονικές συνθήκες θα ξεκινούσαν και οι εισροές από τον τουρισμό. Αυτές, εκτός σοβαρού απροόπτου, δεν θα υπάρξουν φέτος. Οι συνέπειες στον τουρισμό προβλέπονται καταστροφικές, καθώς ο φόβος αλλά και η δυσχερής οικονομική πραγματικότητα των άλλων χωρών θα κρατήσουν μακριά των κύριο όγκο των ξένων. Ήδη υπάρχουν ανακοινώσεις σε χώρες όπως η Γερμανία, με τις οποίες συστήνεται στους πολίτες να μην σχεδιάσουν διακοπές στο εξωτερικό για φέτος. Παρά τις προσπάθειες να δημιουργηθεί ένα πρωτόκολλο βάσει του οποίου ο τουρισμός θα μπορούσε να λειτουργήσει, προβλέπονται αρκετές διαδικασίες που δύσκολα θα τηρηθούν. Ακόμα και αν δημιουργηθεί τεστ που θα αναγνωρίζει τον ιό σε αρχικό στάδιο, θα πρέπει να υπάρχουν ενέργειες που ίσως κάνουν μεγαλύτερο κακό στην φήμη της βιομηχανίας του τουρισμού σε μέσο χρόνο. Τί θα γίνει αν σε ένα γκρουπ που ελέγχεται στην χώρα αφετηρίας, διαγνωστεί κάποιος με τον ιό; Θα ακυρωθεί το ταξίδι όλων; Τi θα γίνει ομοίως αν κάποιος επισκέπτης διαγνωστεί με τον ιό κατά την άφιξη; Θα υπάρξει καραντίνα μόνο για αυτόν ή για ολόκληρο το γκρουπ; Είναι δυνατόν να υπάρξουν τόσοι χώροι καραντίνας; Τί θα γίνει με τους επισκέπτες αν κάποιος εργαζόμενος ξενοδοχείου διαγνωστεί με το ιό; Και το κυριότερο, είναι ικανό το νοσοκομειακό σύστημα να ανταποκριθεί στα νησιά; Πολλά ακόμη ερωτήματα, που ίσως ούτε έχουμε φανταστεί ακόμη, θα υπάρξουν και μαζί τους ελλοχεύει ο κίνδυνος να καταστραφεί η καλή φήμη της τουριστικής βιομηχανίας, αλλά και να εγερθούν απαιτήσεις για αποζημιώσεις.

Για τους παραπάνω λόγους, ίσως είναι σκόπιμο να μη ρισκάρουμε της λειτουργία του τομέα, ειδικά σε μια χρονιά που θα είναι ζημιογόνα ούτως ή αλλιώς. Ειδικά σε περιπτώσεις που έχει επιλεγεί το ήδη προβληματικό μοντέλο του all inclusive, το οποίο μετέτρεψε μεγάλες και μεσαίες μονάδες σε ιδιότυπα ιδρύματα φιλοξενίας χαμηλής προστιθέμενης αξίας, οι κίνδυνοι είναι ακόμα μεγαλύτεροι. Η επιλογή αυτή ασφαλώς δημιουργεί τεράστια προβλήματα. Θα υπάρξει ντόμινο κατάρρευσης σε πολλούς κλάδους και τοπικές οικονομίες. Τουρισμός, αεροδρόμια, μεταφορές, εστιατόρια, κατασκευές είναι μόνο μερικοί από τους κλάδους που θα κινδυνεύσουν. Και είναι καθήκον όλων εμάς που ασχολούμαστε με τα οικονομικά να αναπτύξουμε σε θεωρητικό τουλάχιστον επίπεδο το διάγραμμα συνεπειών σε όλους τους κλάδους. Στο διάγραμμα αυτό θα πρέπει να αποτυπωθούν και οι ευκαιρίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι επιβατικές μεταφορές. Όσο και αν πλήττονται οι εταιρείες, οι κανόνες πληρότητας σε όλα τα μέσα όπως αεροπλάνα, λεωφορεία, τουριστικά και αστικά, δημιουργούν ανάγκες για περισσότερα δρομολόγια. Σε εθνικό βέβαια επίπεδο η μόνη πραγματική λύση, η οποία όμως δεν είναι δυνατόν να αποδώσει σε βραχυπρόθεσμα, είναι η αλλαγή στρατηγικής γύρω από το παραγωγικό μοντέλο. Οι εποχές των “rooms to let”, των “all inclusive” με παροχές και διατροφή επιπέδου ιδρύματος μάλλον πέρασαν ή τουλάχιστον θα αργήσουν να εμφανιστούν ξανά. Ο τουρισμός, παρότι πρόκειται για τεράστιο κεφάλαιο, δεν είναι δυνατόν να αποτελεί τον μοναδικό πυλώνα της ελληνικής οικονομίας.

Οι κλάδοι που δεν πλήττονται άμεσα από τις συνέπειες της υγειονομικής κρίσης θα αντιμετωπίσουν και αυτοί μεγάλες προκλήσεις, κυρίως λόγω της μείωσης της αγοραστικής δύναμης σε εθνικό και σε διεθνές επίπεδο. Ειδικά επιχειρήσεις που ασχολούνται με το ευ ζην θα πρέπει να προσαρμόσουν και αυτές την στρατηγική τους. Σε περιόδους υψηλής ψυχολογικής πίεσης, όπως αυτή που διανύουμε, το marketing προσανατολίζεται στο attention to feeling και στην εμπειρία πελάτη, που θα παραπέμπει σε πιο ανέμελες εποχές. Τα πρώτα σημάδια τα βλέπουμε στην τηλεόραση. Διαφήμιση μπύρας ανακοινώνει πως δεν μας νοιάζει ποιά μπύρα θα πιούμε, αλλά ότι θα βρεθούμε όλοι μαζί όταν τελειώσει. Η ασφάλεια (attention to fear) σε όλα τα επίπεδα θα έχει και αυτή σημαντικό ρόλο, λόγω της κόπωσης που έχει δημιουργήσει στους καταναλωτές η γενικότερη αβεβαιότητα. Ακόμα όμως και μεγαλύτερες εταιρίες που ακολουθούν πιο εξεζητημένα συστήματα θα πρέπει να προσαρμόσουν και αυτές. Μοντέλα ολικής ποιότητας, just in time και άλλες πρακτικές που προϋποθέτουν κανονικότατα, σταθερή ή έστω προβλέψιμη ζήτηση και ομαλή εφοδιαστική αλυσίδα θα υπαναχωρήσουν μπροστά στην εξασφάλιση αποθεμάτων και διαθεσιμότητας εργασίας.

Σε αυτές τις συνθήκες η Ελλάδα φάνηκε να είναι από τους τυχερούς ή τους προετοιμασμένους. Συνεχώς διαβάζουμε άρθρα που αποδίδουν τα εύσημα στη χώρα μας για τη διαχείριση της κρίσης. Ανεξάρτητα από διαφωνίες, είναι η πρώτη φορά που δεν πρέπει να αποδίδουμε στο ελληνικό κράτος έλλειψη στρατηγικής. Και στη στρατηγική ξέρουμε πως δεν έχουν τόση σημασία οι επιλογές της, όσο η ίδια της η ύπαρξη και η υποστήριξή της. Θα πρέπει όμως τώρα να προχωρήσουμε στο επόμενο βήμα× να προσαρμοστούμε στα νέα δεδομένα και κυρίως να μην κρυφτούμε πίσω από το δάχτυλο μας. Πολλές εταιρείες είτε θα αλλάξουν, είτε θα προσθέσουν τομείς, είτε απλά θα εξαφανιστούν. Ας μην μείνουμε παρατηρητές των εξελίξεων, ας προσπαθήσουμε να τις επηρεάσουμε.

Το αμέσως επόμενο διάστημα υπάρχουν πολλά προγράμματα, τουλάχιστον σε επίπεδο εξαγγελιών, όπως η επιστρεπτέα προκαταβολή, η εγγύηση δανείων και η επιδότηση τόκων για επιχειρήσεις. Τα κεφάλαια αυτά δεν θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν παρηγορητικά, ώστε να καλυφθούν από τις επιχειρήσεις οι ζημιές που προέκυψαν, αλλά ως επενδύσεις σε ρεαλιστικά σχέδια. Σε κάθε άλλη περίπτωση, τα κεφάλαια κάποια στιγμή θα εξαντληθούν, χωρίς να έχουν λυθεί τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις,